ομοσπονδία

Με τον όρο ο. δηλώνονται σχέσεις ιδιωτικές και σχέσεις δημόσιες. Στον ιδιωτικό τομέα ο. είναι η ένωση σωματείων (εργατικών, αθλητικών) ή συνεταιρισμών που επιδιώκουν κοινούς σκοπούς, και η συνομοσπονδία είναι ένωση τέτοιων ο.· και η μια και η άλλη είναι απλά σωματεία, υπακούουν στους κανόνες τους θεσπισμένους για τα σωματεία, με μόνη τη διαφορά ότι μέλη τους είναι ιδιωτικά πρόσωπα και όχι φυσικά. Στον δημόσιο τομέα, ο οποίος ενδιαφέρει εδώ, ο. ονομάζεται και το ομοσπονδιακό κράτος και η ο. κρατών, αδιάφορο αν, ιδίως στις ευρωπαϊκές γλώσσες, οι δύο αυτές πολιτειακές μορφές εκφράζονται με διάφορους όρους (με τον όρo federation, federazione το ομοσπονδιακό κράτος, με τον όρο confederation, confederazione η ο. κρατών). Παράλληλα υπάρχει και η ομοσπονδιακή ιδεολογία (federalismus), που δρα είτε σε στενές περιοχές, είτε σε παγκόσμια κλίμακα. ομοσπονδιακό κράτος. Ο όρος εμφανίστηκε επίσημα για πρώτη φορά τότε που έγινε το πρώτο πείραμα ομοσπονδιακής ένωσης, στο αμερικάνικο σύνταγμα της Φιλαδέλφειας του 1787, το οποίο πήρε την κοινή ονομασία ομοσπονδιακό σύνταγμα. Στη γένεση του όρου είχε επιδράσει και ο τίτλος, τον οποίο έδωσαν τρεις πολιτικοί άντρες, που αγωνίστηκαν για την εισαγωγή αυτού του συστήματος, οι Αλεξάντερ Χάμιλτον, Τζέιμς Μάντισον και Τζον Τζαίυ, στο τεύχος όπου είχαν συγκεντρώσει όλα τα σχετικά προπαγανδιστικά άρθρα τους: Ο Ομοσπονδιακός (The Federalist)· και τότε όμως, ακόμα και έως τον τρέχοντα αιώνα, παρέμεινε διφορούμενη η χρήση του όρου ακόμα και από επιστήμονες πολύ κατατοπισμένους στη μεγάλη αμερικάνικη εμπειρία- έτσι ονομάζεται ο. και η ο. των κρατών και η περιφερειακή αυτονομία ενιαίων κρατών. Η ο. διαφέρει ριζικά: α) από την προσωπική ένωση, όπου τυχαία δύο ή περισσότερα στέμματα είχαν συμπέσει στο ίδιο πρόσωπο, πράγμα που σύγχρονα συντάγματα απαγορεύουν ρητά (στην Ελλάδα ήδη από το σύνταγμα του 1864, άρθρ. 48)· προσωπικές ενώσεις παρουσίασαν η Μεγάλη Βρετανία με το Ανόβερο (1714-1837), η Ολλανδία με το Λουξεμβούργο (1815-1905), το Βέλγιο με το Κονγκό (1885-1908)· β) από την πραγματική ένωση, όπου δύο ή περισσότερα στέμματα θεληματικά συμπίπτουν στο πρόσωπο του ίδιου μονάρχη, χωρίς τα κράτη που την αποτελούν να χάνουν την ανεξαρτησία τους εκφράζονται όμως στο διεθνές πεδίο από τον ίδιο ανώτατο άρχοντα· τέτοια παραδείγματα πρόσφεραν η ένωση της Σουηδίας με τη Νορβηγία (1818-1905), της Αυστρίας με την Ουγγαρία (1867-1919), της Δανίας με την Ισλανδία (1918-1944), της Ιταλίας με την Αλβανία (1939-1943)· γ) από την ομοσπονδία κρατών για την οποία θα γίνει ιδιαίτερος λόγος. Με την ομοσπονδιακή ένωση θραύεται η αρχή της ενότητας και του αδιάσπαστου της εθνικής κυριαρχίας· την κρατική εξουσία μερίζονται η κεντρική αρχή και οι αρχές των κρατών-μελών, τα οποία δεν είναι υποταγμένα στην κεντρική αρχή, αλλά συναρμοσμένα μαζί της· το ομοσπονδιακό κράτος και τα κράτη-μέλη έχουν ιδιαίτερη σφαίρα εθνικής κυριαρχίας, καθορισμένη από το ομοσπονδιακό σύνταγμα, που την κατανέμει μεταξύ του ομοσπονδιακού κράτους και των κρατών-μελών· όσες αρμοδιότητες ανήκουν, κατά το ομοσπονδιακό σύνταγμα, στα κράτη-μέλη, ασκούνται από αυτά αποκλειστικά και απεριόριστα χωρίς να δικαιούται η κεντρική αρχή να επέμβει στη ρύθμιση τους. Η χώρα του ομοσπονδιακού κράτους, ως στοιχείο πολιτείας, συμπίπτει με το άθροισμα των χωρών των κρατών-μελών και λαός του είναι ο λαός των μελών, ο οποίος συνδέεται με δεσμό ιθαγένειας και με το ομοσπονδιακό κράτος και με τα κράτη-μέλη. Υποκείμενο διεθνούς δικαίου είναι κατ’ αρχήν μόνο το ομοσπονδιακό κράτος και όχι τα κράτη-μέλη, εκτός αν αναγνωριστεί σε αυτά αρμοδιότητα διεθνούς εκπροσώπησης (όπως στη Βαυαρία ως μέλος της Γερμανικής Αυτοκρατορίας 1871-1919 και στα καντόνια της Ελβετίας για τη σύναψη εμπορικών συμφωνιών τοπικού χαρακτήρα). Κατά το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, το ομοσπονδιακό σύστημα υιοθέτησαν η Ελβετία (από το 1848), η Γερμανική Αυτοκρατορία (1871-1919), η Αυστραλία (1900), η Σοβιετική Ένωση (1923), η Γιουγκοσλαβία (1946), η Γερμανική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία (1949), η Ινδία (1949). Αμφισβητείται στην επιστήμη αν είναι πραγματικές ομοσπονδίες ή ενιαία κράτη με αυτόνομες περιφέρειες, η Αργεντινή, το Μεξικό, η Βραζιλία, ο Καναδάς κ.ά. ομοσπονδία κρατών. Κατ’ αντίθεση προς το ομοσπονδιακό κράτος, που είναι νέο, ιδιαίτερο από τα μέλη, κράτος, στην ο. κρατών (confederation d’etats) δύο ή περισσότερα κράτη ανεξάρτητα συνιστούν διαρκή ένωση για την επιδίωξη κοινών σκοπών με ιδαίτερα όργανα. Στην ο. κρατών δεν υπάρχουν σχέσεις συνταγματικού δικαίου μεταξύ των μελών, των οποίων η ανεξαρτησία και η κυριαρχία περιορίζονται μόνο όσο έχει ορίσει η συμφωνία της ένωσης τα κράτη-μέλη εξακολουθούν να είναι υποκείμενα διεθνούς δικαίου, να συνάπτουν συνθήκες κάθε είδους, εκτός από τις αντίθετες προς τους σκοπούς του συνδέσμου, που, κατά κανόνα, είναι η κοινή άμυνα και η προαγωγή της οικονομίας. Κοινή ιθαγένεια δεν υπάρχει, οι πολίτες έχουν μόνο την ιθαγένεια του κράτους στο οποίο ανήκουν, δεν υπάρχει επίσης κεντρική εξουσία, της οποίας οι αποφάσεις να επιβάλλονται άμεσα στους ιδιώτες: οι αποφάσεις του κοινού οργάνου απευθύνονται μόνο στα κράτη-μέλη και αυτά, με την εσωτερική τους νομοθεσία, μπορούν να τις καταστήσουν υποχρεωτικές για τους πολίτες τους. Ο ομοσπονδιακός δεσμός εδώ είναι εύθραυστος και τελικά πολλές από τις ο. κρατών κατάληξαν στη μεταμόρφωση σε ομοσπονδιακά κράτη, όπως η Ομοσπονδία Κρατών της Βόρειας Αμερικής (των 13 πρώτων που αποσπάστηκαν από τη Μ. Βρετανία αποικιών, 1777-1787), η Ελβετική Συνομοσπονδία (1815-1848), η Βορειογερμανική Ομοσπονδία (1815-1866). Ιδιαίτερη μορφή ο. κρατών παρουσιάζει η Βρετανική Κοινοπολιτεία (British Commonwealth of Nations), μετά το Stature of Westminster του 1931. ομοσπονδιακή ιδεολογία. Η ομοσπονδιακή ιδεολογία ανάτειλε τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι.· γεννήθηκε από τα έργα του Καντ Ιδέες για την παγκόσμια ιστορία από κοσμοπολίτικη άποψη (1784) και για διαρκή ειρήνη (1795) και από το ομοσπονδιακό σύνταγμα των Ηνωμένων Πολιτειών του 1787. Ο Καντ εξέφερε την άποψη της αξίας του ομοσπονδιακού δεσμού· διακρίνει την «εκεχειρία», την προσωρινή απουσία πόλεμου μεταξύ κρατών, από την «ειρήνη», την αποκατάσταση τάξης δικαίου στις σχέσεις των κρατών μέσω ορισμένης εξουσίας υπέρτερης, αλλά όχι και δεσποτικής· κατ’ αυτόν τον τρόπο ο Καντ αποκάλυψε τον πυρήνα της βασικής αξίας της ομοσπονδιακής ιδεολογίας: τη διαρκή ειρήνη. Εξάλλου το αμερικάνικο σύνταγμα του 1787, δημιουργώντας ομοσπονδιακό κράτος, έκαμε για πρώτη φορά πραγματικότητα τον οργανισμό που ο Καντ είχε υποδείξει για την επίτευξη της «διαρκούς ειρήνης»· η o., το ομοσπονδιακό κράτος, εμφανίζει την οργανική, οργανωτική όψη της ομοσπονδιακής ιδεολογίας. Ο νέος αυτός οργανισμός χαρακτηρίζεται από το μερισμό της εθνικής κυριαρχίας και, μέσα σ’ αυτόν, τα κράτη - μέλη, αν και διατηρούν δική τους περιοχή πραγματικής κυριαρχίας, δεν μπορούν να ενεργήσουν πράξεις πολέμου, άρα ζουν σε καθεστώς ειρήνης, αφού οι αρμοδιότητες που σχετίζονται με την εξωτερική και τη στρατιωτική πολιτική έχουν εκχωρηθεί στην κεντρική ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Η αποκατάσταση του ειρηνικού καθεστώτος μέσω κεντρικής, όχι δεσποτικής, αρχής μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο αν συντρέξουν συγκεκριμένοι ιστορικοί και κοινωνικοί όροι, σημαντικότεροι από τους οποίους είναι οι ακόλουθοι: απαιτείται η διεθνής ισορροπία δυνάμεων να μην πιέζει εξαιρετικά την ο. γιατί αλλιώς το ομοσπονδιακό κράτος αναγκάζεται να επεμβαίνει συνεχώς στο διεθνές πεδίο, στην πολιτική και στρατιωτική περιοχή, με κίνδυνο να μεταμορφωθεί σε κράτος ενιαίο· επίσης, χρειάζεται να είναι τέτοια η οικονομική και κοινωνική διάρθρωση της ο. ώστε οι σπουδαιότερες κοινωνικές διαφορές να περιορίζονται στην εδαφική περιοχή του καθενός κράτους-μέλους, γιατί αν υπερβούν αυτό το πλαίσιο οι κοινωνικές και ταξικές διαιρέσεις, γρήγορα θα εκλείψει η επίδραση των κρατών-μελών επάνω στην ευπαθή ομοσπονδιακή ισορροπία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής είδαν, κατά τη διάρκεια του πρώτου μέρους της ιστορίας τους, να πραγματοποιούνται σε αδρές γραμμές, οι δύο αυτοί όροι: από τη μια εγκαινίασαν την πολιτική της απομόνωσης από την Ευρώπη και από τα θέματα της ευρωπαϊκής ισορροπίας δυνάμεων, από την άλλη δεν αντιμετώπισαν βίαιες εκρήξεις ταξικών συγκρούσεων, χάρη στην ασφαλιστική δικλείδα του εποικισμού καινούργιων ολοένα εδαφών. Σήμερα, στα πιο προηγμένα τμήματα της ανθρωπότητας,οι ταξικές κοινωνικές συγκρούσεις τείνουν βαθμιαία να εξασθενήσουν· η μετάβαση όμως από την ευρωπαϊκή στην παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων και η τεχνική πρόοδος στον τομέα των εξοπλισμών κάνουν πρακτικά αδύνατη την πολιτική της απομόνωσης. Φαίνεται να έχουμε πια μπει στην ιστορική φάση, που θα μπορεί να απολήξει σε σύντομη ή μακρότερη προθεσμία, στην πραγματοποίηση του αντικειμενικού σκοπού που υπόδειχνε ο Καντ: στην παγκόσμια ομοσπονδία. Και ενώ η αμερικάνικη ο. κάτω από το βάρος της παγκόσμιας ισορροπίας δυνάμεων και κάτω από την πίεση εσωτερικών κινήσεων και όρων που διαρκώς και δυσκολότερα συγκρατούνται (των φυλετικών συγκρούσεων, της πενίας κ.ά.), τείνει, ολοένα και περισσότερο, να καταστεί ενιαίο κράτος, σημαντικότατη έξαρση του ομοσπονδιακού πνεύματος αρχίζει να εμφανίζεται στη δυτική Ευρώπη, όπου οι ταξικές συγκρούσεις αποδυναμώθηκαν βαθμιαία μετά το B’ Παγκόσμιο πόλεμο. Πράγματι, αν είναι αλήθεια ότι η ευρωπαϊκή ο. δεν είναι δυνατόν να απολαύσει πολιτική απομόνωση, είναι επίσης αλήθεια ότι τα, ευρωπαϊκά έθνη, αν ομοσπονδιωθούν, θα μπορέσουν με το μεγάλο βάρος των ιστορικών και των πολιτικών παραδόσεων τους, να ασκήσουν χρέη ανασταλτικού μοχλού εναντίον της θραύσης της ομοσπονδιακής ισορροπίας. Ρεύμα εμπνεόμενο από τις αρχές της ομοσπονδιακής ιδεολογίας εμφανίζει η σημερινή κίνηση προς την ευρωπαϊκή ένωση που εκφράζεται από την Ομοσπονδιακή Ευρωπαϊκή Κίνηση (Mouvement Federaliste Europeen), με την αντίληψη ότι η λεγόμενη οικονομική ένταξη, με τους ευρωπαϊκούς οικονομικούς οργανισμούς (Κοινοπραξία άνθρακα και χάλυβα, Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα), θα είναι ασταθής και προσωρινή, αν δεν πλαισιωθεί από πραγματικό πολιτικό δεσμό.

* * *

η

1. ένωση πολλών επιμέρους κρατών τα οποία συγκροτούν ένα ενιαίο κράτος και τών οποίων οι σχέσεις δεν εξαρτώνται από το διεθνές δίκαιο αλλά από το εσωτερικό δίκαιο τού νέου κράτους και από το σύνταγμά του («Ελβετική Ομοσπονδία»)

2. συνδικαλιστική οργάνωση επιμέρους οργανώσεων, συλλόγων, σωματείων με κοινούς σκοπούς, υπό ενιαία διεύθυνση και διοίκηση (α. «Ομοσπονδία Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως» β. «Ομοσπονδία Πολυτέκνων»)

3. δευτεροβάθμια οργάνωση στην οποία ανήκουν όλες οι πρωτοβάθμιες οργανώσεις ή σωματεία τού ίδιου κλάδου και η οποία αποτελεί μέλος μιας μεγαλύτερης ένωσης, όπως λ.χ. τής συνομοσπονδίας (α. «Ομοσπονδία Οικοδόμων» β. «Ομοσπονδία Τραπεζοϋπαλληλικών Οργανώσεων Ελλάδος»).

[ΕΤΥΜΟΛ. < ομόσπονδος. Η λ. μαρτυρείται από το 1836 στον Αν. Πολυζωίδη].